Giriş

Erişkinlerde olduğu gibi çocukluk çağında da obezite tüm dünyada giderek artarak önemli bir sağlık riski halini almıştır. Çocukluk çağında (5-19 yaş) 1975 yılında %4 olan fazla kilolu ve obez oranı 2016 yılında %18’e yükselmiş olup dünyada 340 milyon obez çocuk bulunmaktadır (1-3). Türkiye’de yapılan araştırmalarda çocukluk çağı obezite sıklığı %8,2 ile %9,9 arasında değişmektedir (4). Avrupa bölgesi çocukluk çağı obezitesinin izlendiği (COSI çalışması) araştırmada Avrupa’da en yüksek obezite oranı İspanya (%17,7), Malta (%17,2) ve İtalya’da (%16,8) izlenmiş ve anne sütünün obeziteyle olan ilişkisi;anne sütü alma süresi arttıkça, obezite oranının azaldığı gösterilmiştir (5). COSI Türkiye çalışmasının sonuçlarına göre Türkiye genelinde obezite oranı %9,9, Akdeniz Bölgesinde obezite oranı %9,2 iken %15,9 ile en yüksek obezite oranı Ege Bölgesindedir. Obezite oranın en düşük olduğu bölgeler Güneydoğu, Kuzeydoğu ve Ortadoğu Anadolu Bölgeleri olup oranları sırasıyla %4,5, %5,4 ve %5,5’tir (6). Obezite gelişimi endojen nedenler olarak kabul edilen;genetik nedenler, sendromik hastalıklar ve endokrin nedenlerden kaynaklanabildiği gibi, aşırı gıda alımı, sedanter yaşam, dengesiz beslenme gibi eksojen nedenler olarak kabul edilen nedenlere de bağlı olabilir (7,8).

Uyku, çocukluk çağında sadece normal fiziksel gelişim için değil normal duygusal gelişim, dikkat ve kognitif fonksiyonlar için de gerekli görülmektedir (9). Sağlıklı bir yaşamın devam ettirilebilmesi için düzenli ve yeterli uyku gerekliliği bilinmekle birlikte uyku sorunlarının obezite ile ilişkisini gösteren çalışmalar giderek artmaktadır (10,11). Çocuklarda uyku bozukluğu %25-%50 arasında değişmektedir (12). Uyku sorunları, yeme alışkanlığında değişiklikler, gün içinde uyku hali ve hormonal değişimler meydana getirebilmekte, vücut metabolizmasını olumsuz yönde etkileyerek obeziteye neden olabilmektedir (10,13). Uyku bozuklukları içerisinde;uykusuzluk bozukluğu, aşırı uyuma, narkolepsi, solunum ile ilgili problemler, sirkadiyen ritimle ilgili problemler, parasomniler ve diğer türler bulunmaktadır (14). Bu kapsamda çeşitlilik gösteren uyku bozukluğunun belirlenmesinde basit yöntemler ile aile gözlemi, bazen çocuğunun kendi gözlemi önem arz etmektedir (15). Daha sonra bu uyku bozukluğunun belirlenmesi için klinik değerlendirme ve nedene yönelik tedavi süreci yürütülmesi gerekmektedir (16). Tarama niteliğinde olan ölçekler kullanılarak çocuklarda uyku problemlerinin belirlenmesi genel olarak kabul görmüş ve yaygın olarak kullanılmaktadır (17).

Bu çalışmada amaç ilköğretim döneminde bulunan çocuklarda uyku sorunları düzeyinin belirlenmesi, nedenleri ve obezite ile ilişkisinin belirlenmesidir.

Gereç ve Yöntem

Tanımlayıcı nitelikteki bu çalışma 2021 yılı Şubat-Mart aylarında Hatay Dörtyol Milli Eğitim Müdürlüğü’ne bağlı okullarda velilerle yüz yüze görüşerek yapılmıştır. Örneklem büyüklüğü G power programı ile, düşük etki büyüklüğü alınarak α: 0.05, güç %99 ve toplumda uyku bozukluğunun %50 olduğu varsayılarak 455 olarak hesaplanmıştır. Örneklem büyüklüğüne ulaşmak için 550 çocuğa ulaşılmış olup, 17 çocuğun velisine ulaşılamamış, 14 veli çalışmaya katılmayı kabul etmemiş ve nihayet çalışma 519 kişi ile tamamlanmıştır. Çalışmaya katılan çocukların ailelerinden yazılı aydınlatılmış onam formu alınmıştır. Araştırma öncesi Hatay Dörtyol İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü’nden gerekli izinler ve Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi Girişimsel Olmayan Klinik Araştırmalar Etik Kurulu’ndan 14.01.2021 tarih ve 17 numaralı karar ile etik onay alınmıştır.

Çalışmada literatür taranarak hazırlanan anket formu kullanılmış olup birinci bölümde sosyodemografik bilgiler ile çocuğun sağlık durumu ve ailenin eğitim durumu ile ilgili sorular ayrıca çocuğun boy-kilo ölçümleri bulunmaktadır. Çocukların boy ve kilo değerleri araştırmacı tarafından ölçülerek kayıt altına alınmıştır. İkinci bölümde ise ilk olarak Bruni tarafından uygulanan Çocuklarda Uyku Bozukluk Ölçeğinin (ÇUBÖ) Akçay tarafından 2020’de geçerlilik güvenilirliği yapılan ve Türkçe’ye uyarlanan anket uygulanmıştır (17). Beşli Likert tipi ölçekte 1 ‘hiçbir zaman’, 5 ise ‘her zaman’ ile anlamına gelmekte olup “Uykuya dalma ve uykuyu devam ettirme problemleri (UDUDEP) (7 Soru), Uykuda solunum bozuklukları (USB) (3 Soru), Uyanma bozuklukları (UB) (3 Soru), Uyku-uyanma geçiş bozuklukları (UUGB) (4 Soru), Aşırı uyku eğilimi bozuklukları (AUEB) (5 Soru), Uykuda aşırı terleme (UAT) (2 Soru)” olmak üzere 6 alt ölçekten oluşmaktadır. Alt ölçeklerden alınan puanların toplamı ÇUBÖ puanını vermektedir. Yüksek puanlar uyku bozukluğunun daha fazla olduğunu göstermektedir. Kesme değeri olarak 34 puan kabul edilmiş olup 34 ve üzeri puanlar uyku bozukluğu olan çocukları göstermektedir.

İstatistiksel değerlendirmeler için SPSS 19 for Windows paket programı kullanılarak istatistiksel analiz olarak frekans tabloları, ÇUBÖ ölçeğinden alınan puan ortalamaları, ki-kare testi, t-testi, normal dağılıma uygunluk testleri, anova, Post-hoc analizler, Mann-Whitney U testi yapılmıştır. p<0,05 anlamlı olarak kabul edilmiştir. Araştırmanın bağımsız değişkenleri;Demografik bilgiler, boy- kilo değerleri ve kronik hastalığa sahip olma ve ameliyat olma durumu, bağımlı değişkeni ise, ÇUBÖ ölçeğinden alınacak puanlardır.

Çocukların persentil değerleri hesaplanırken Neyzi O ve ark. (18) yapmış olduğu Türk çocukları için belirlenen değerler kullanılmış olup çocukların cinsiyetlerine ve yaşlarına göre 5 percentil değeri altı zayıf, 5-85 percentil değerleri arası normal, 85-95 percentil değerleri arası fazla kilolu, 95 percentil değeri üzeri ise obez olarak sınıflandırılmıştır.

Bulgular

Çalışmaya yaşları 6 ile 14 arasında değişmekte olan 519 öğrenci katılmış olup yaş ortalamaları 9,68±2,11’dir. Öğrencilerin %53,6’sı (278 kişi) kızdır. Öğrencilerin %74,0’ının (384 kişi) anketini annesi, %23,7’sinin anketini (123 kişi) babası doldurmuştur. Katılımcılara ait genel özellikleri Tablo 1’de gösterilmiştir.

Öğrenciler uyumadan ortalama 2,05±1,10 saat önce bir şeyler yiyip içmektedirler. Gün içerisinde hiç çay tüketmeyen çocuk oranı %26,8 (139 kişi), 1 bardak çay tüketen öğrenci oranı %48,0 (249 kişi), 2 bardak çay tüketen öğrenci oranı %17,3 (90 kişi), 3 ve daha fazla bardak çay tüketen çocuk oranı ise %7,9’dur (41 kişi). Çocukların %91,7’si (476 kişi) hiç kahve tüketmemektedir. 1 bardak tüketenlerin oranı %7,7 (40 kişi), 2 bardak tüketenlerin oranı ise %0,6 (3 kişi) olarak bulunmuştur. Hiç kola tüketmeyen çocuk oranı %76,3 (396 kişi) günde 1 bardak tüketenlerin oranı %14,1 (73 kişi), 2 ve daha fazla tüketenlerin oranı ise %9,6’dır (50 kişi).

Çalışmaya dahil edilen çocukların en sık geçirdiği cerrahi operasyon %25,0 (21 kişi) ile geniz eti operasyonu olurken bunu %22,6 (19 kişi) ile bademcik operasyonu, %14,3 (12 kişi) ile fıtık operasyonu, %10,7 (9 kişi) ile kemik kırıkları takip etmektedir. Çocuklarda en sık görülen kronik hastalık %24,5 (13 kişi) ile alerji olurken bunu %22,6 (12 kişi) ile astım ve %9,4 (5 kişi) ile bronşit takip etmektedir.

Öğrencilerin %13,5’si (70 kişi) fazla kilolu, %12,5’si (65 kişi) ise obez olarak tespit edilmiştir. Öğrencilerin %59,0’ı (306 kişi) uyku bozukluğuna sahip olarak tespit edilmiştir.

Kız öğrencilerde uyku bozukluğu oranı %56,8 (158 kişi) erkek öğrencilerde ise %61,4 (148 kişi) olarak bulunmuştur. ÇÜBO alt gruplarına ait dağılım Tablo 2’de gösterilmiştir.

Baba eğitim düzeyi ilköğretim, ekonomik durumu kötü, anne-babasıyla beraber yatan, cep telefonu ve kronik hastalığı olanlarda ÇÜBO puanı daha yüksek bulunmuş olup sırasıyla; 39,09±11,38, 44,78±15,47, 45,13±12,29, 41,55±12,50, 42,58±13,63 olarak bulunmuştur. ÇÜBO puanı ile değişkenlerin karşılaştırması Tablo 3de sunulmuştur.

Uyku bozukluğu ile obezite durumu karşılaştırıldığında aralarında anlamlı bir fark bulunmamış olmakla birlikte zayıf ve normalin üstünde olan çocuklarda daha yüksek oranda uyku bozukluğu görülmüştür.

Tartışma

Çalışmamızda 6 ile 14 yaşları arasında öğrenciler bulunmakta olup yaş ortalamaları 9,68±2,11’dir. Öğrencilerin %53,6’sı kızdır. Öğrencilerin sosyodemografik bilgileri, antropometrik ölçümleri ve uyku bozukluğu için ÇUBÖ skoru bilgileri ile veriler değerlendirilmiştir. Çalışmamızda obezite prevalansı %12,5 olarak tespit edilmiştir (Tablo 1). Ayrıca öğrencilerin %13,5’i fazla kiloludur. Türkiye Sağlık Bakanlığı Çocukluk Çağı Şişmanlık Araştırmasında tüm bölgelerde ilkokul ikinci sınıf öğrencilerinde obez ve fazla kilolu öğrenci oranları sırayla 9,9 ve 14,6 iken, 11-14 yaş arasında Türkiye’de yapılan başka bir çalışmada obezite prevalansı %10,3’tür.(6,19) Avrupa ülkelerinde %17,7 ye ulaşan çocukluk çağı obezite oranları rapor edilmiştir (5). Obezite prevalansı çalışmamızda yüksektir. Çocuk ve ergenlerde obezite hem Türkiye’de hem de dünyada son yıllarda önemli ölçülerde artış göstermiş, içinde bulunduğumuz yüzyıl içerisinde en ciddi küresel sağlık sorunlarından biri olmuştur (20,21). Çocukluk çağında artan obezite yükü ile komorbid durumlar daha yaygın hale gelmektedir (22). Obezite, kardiyovasküler hastalıklar, solunum yolu hastalıkları, kanserler, diyabet ve osteoartrit gibi birçok hastalık ve erken ölüm için önemli bir risk faktörüdür (21,23).

Çalışmamızda öğrencilerde uyku bozukluğu prevalansı ise %59,0 bulundu (Tablo 1). Uyku bozukluğu erkeklerde (%61,4) kızlara (%56,8) göre biraz daha yüksekti. Erkeklerin ÇUBÖ puan ortalamaları da anlamlı olmamakla beraber kızlardan biraz daha yüksek olarak bulunmuştur (Tablo 3). Literatürde çocuklarda uyku bozukluğu oranının %22-32 arasında olduğu çalışmalar izlenmiştir. Kabel ve ark. (24) çalışmasında uyku bozukluğu genel olarak kızlarda yüksek, Lewien ve ark. çalışmasında ise çocukluk döneminde uyku bozukluğu erkeklerde, ergen dönemde ise kızlarda daha yüksektir (24-26). Cinsiyete göre uyku süre ve düzenindeki farklılıklar cinsiyet hormonları ile ilişkilendirilmiştir (27). Uyku bozukluğunun kız ve erkeklerde farklı oranlarda görülmesinin sebebi biyolojik nedenler ile olabildiği gibi kültürel farklılıklardan da kaynaklanabilir (28). Çalışmamızda uyku üzerinde etki gösteren bu çevresel ve genetik faktörler, bu farklılığı açıklayabilir. Sağlıklı ergenlerde 20 farklı ülkede uyku düzenine ilişkin otuz çalışmanın gözden geçirildiği bir metaanaliz, uyku süresinin cinsiyete, yaşa ve coğrafi bölgeye göre değiştiğini doğruluyordu. Bu çalışmaya göre;kızlar erkeklerden daha fazla uyuyor (okul zamanında günde 11 dk, okul dışı günlerde 29 dk fazla), uyku süresi yaşla birlikte azalıyor (her yaş için günde 14 dakika) ve ülkeler arasında ergenlerin uyku süresinde büyük farklılıklar gösteriyor (Asya ülkelerindeki ergenler her gece Amerikalılardan 40-60 dakika Avrupalılardan 60-120 dakika daha az uyumaktadır) (29). Bizim araştırmamızda uyku bozukluğu yaşayan çocuk oranının çok fazla olması üzerinde ciddiyetle düşünülmesi gereken bir konudur. Çünkü uyku, çocukların sağlığı ve iyiliği için çok önemlidir (30). Sadece fiziksel ve duygusal gelişimde değil, bilişsel işlevlerde ve kardiyovasküler sağlığı geliştirmede de etkilidir (9,31). Bu bağlamda çalışmamızda uyku bozukluğu nedenlerini saptamak ve önlemek için etken faktörlerin değerlendirmesi yapılmıştır.

Çalışmamızda baba eğitim düzeyi düşük, ekonomik durumu kötü, anne-babasıyla beraber yatan, cep telefonu sahibi olan ve kronik hastalığı olan çocuklarda ÇUBÖ puanı daha yüksek bulunmuştur. Cinsiyet, anne eğitim seviyesi, çocuğun kendine ait odası olması, uyumadan iki saat kadar önce yiyecek ve içecek tüketimi, internet bağlantısı olması, ameliyat öyküsü olması çocuklarda uyku bozukluğuna anlamlı etki etmemiştir (Tablo 3). Düşük sosyoekonomik düzeyi olan aile çocuklarında uyku bozukluğu olabilir (32,33). Baba eğitim seviyesi düşüklüğü ve anne baba ile beraber yatma ekonomik durumun kötü olmasına sıklıkla eşlik edebilecek faktörler olduğu için bu gruplarda çocuklarda daha fazla uyku bozukluğu görülmüş olabilir. Ebeveynle aynı odada uyuyan çocuklarda daha fazla uyku bozukluğu olduğu bazı çalışmalarda gösterilmiştir. Ebeveynin çocuğa uykuda eşlik etmesi, çocukların uykuya başlama ve sürdürmedeki rahatsızlıklarından kaynaklanabilir (25). Çalışmamızda bu nedensel ayrım yapılamamıştır.

Çalışmamızda cep telefonu sahibi çocuklar ÇUBÖ’den istatistiksel olarak anlamlı derecede daha yüksek puan almışlardır (Tablo 3). Televizyon, sosyal medya, film ve video oyun içeren ekran medya aygıtlarını kullanmak uyku sorunları görülme olasılığını artırır. Bu durum ekran için ayrılan zamanın uykunun yerini almasından, ekrandaki mavi ışığın melatonin üretimini baskılamasından ve uykuyu geciktirmesinden, ekran medyasındaki içeriklerin uykuyu engellemesinden kaynaklanabilir (34,35). Çalışmamızın bulguları ve literatür bilgileri bu konuda örtüşmektedir.

Çalışmamızda çocukların %10,2’sinde kronik hastalık bulunmaktadır (Tablo 1). Görülen bu kronik hastalıklar ağırlıklı olarak solunum sistemi hastalıklarıdır (alerji: %24,5 astım: %22,6 bronşit: %9,4). Ayrıca çocukların %16,2’si daha önce cerrahi operasyon geçirmiştir (geniz eti op: %25,0 bademcik op. : %22,6 fıtık op.: %14,3 kemik kırık op.: %10,7). Çocuklarda kronik hastalıklar genellikle astım ve allerji gibi solunum yolu hastalıklarıdır ve bu hastalıkların uyku bozukluğunu artırıcı ilişkisi bulunmaktadır (16,36,37). Çalışmamızda da kronik hastalığı olan çocuklarda daha yüksek ÇUBÖ puanları saptanmıştır (Tablo 3).

Uykuyu etkileyebilecek bir faktör olarak uyumadan önce yiyecek ve içecek tüketimi sorguladık ve uyku ile ilişkisini çalışmamızda inceledik. Hafif bir santral sinir sistemi uyarıcısı olan kafein, uyku düzenini bozar. Yatmadan hemen önce alınan orta düzeyde kafein dozunun uyku bozukluğu üzerinde önemli etkileri vardır (38,39). Çocuklar arasında birincil kafein kaynakları kahve, çay ve gazlı içeceklerdir (40). Araştırmamızdaki katılımcı öğrencilerden gün içerisinde hiç çay tüketmeyen çocuk oranı %26,8, hiç kahve tüketmeyen çocuk oranı %91,7, hiç kola tüketmeyen çocuk oranı %76,3’ tür. Öğrenciler uyumadan ortalama 2 saat önce bir şeyler yiyip içmektedirler. Çalışmamızda uyumadan önce yiyecek ve içecek tüketimi ile uyku bozukluğu arasında ilişki bulunmamıştır (Tablo 3). Brambilla ve ark. (41) da yaptığı çalışmada yatmadan önce yiyecek ve içecek tüketiminin uykuya etkisini saptayamamıştır.

Uyku bozukluğu ile obezite arasındaki ilişki bilim dünyasında önemli bir ilgi odağı olmuştur (10,42). Birçok çalışmada uyku bozukluğunun obeziteyi artırdığı görülse de (42-46) obez olan çocuk ve ergenlerde uyku süresinin daha uzun olduğunu gösteren çalışmalar da mevcuttur (47). Çalışmamızda zayıf ve normalin üstü percentil değerine sahip olan çocuklarda uyku bozukluğu oranı, normal percentil değerine sahip çocukların uyku bozukluğu oranından daha yüksek tespit edilmiş olmakla birlikte aralarındaki ilişki anlamlı değildir. İyi dinlenmiş bireylerin aksine yeterli uyku almayanlarda, iştah düzenleyen anahtar hormonlardan leptin seviyesi azalırken, ghrelin seviyeleri artarak açlık hissine neden olur. Yetersiz uyku süresi, kötü beslenme, azalmış insülin duyarlılığı, hiperglisemi ve yaygın kardiyometabolik risk faktörleri ile de ilişkilidir (13). Uyku, çocukluk çağı obezitesinin önlenmesinde dikkate alınması gereken önemli bir faktördür. Uyku süresi uzatılarak çocukluk çağı obezitesi prevalansı azaltılabilir. Bu nedenle uyku müdahaleleri küresel bir sağlık sorunu haline gelmiş çocukluk çağı obezitesi için potansiyel önleyici olabilir (10).

Uyku, yaş, kültürel değişikler ve coğrafi bölgeler ile farklılık gösterdiği için tek bir bölgede belli bir kültürel benzerlikte olan çocuklarda yapılan bu çalışma sonuçları tüm çocuk ve ergenlere genellenemez. Ancak çalışmanın beslenme tipi açısından Hatay ili içerisinde yapılmış olması önemlidir. Ayrıca uyku ve obezite arasındaki çift yönlü ilişkiden dolayı nedensel faktörleri belirlemek güç olsa da sonuçlar bize çocukluk çağında uyku bozukluğunun yüksek prevalansa sahip olduğunu göstermiştir.

Sonuç

Uyku bozukluğu yaşayan önemli bir yüzdede çocuk ve ergen vardır. Uyku bozukluğunun, çocuk gelişimi, bilişsel aktivasyonlar ve diğer hastalıklar için etkisi göz önüne alındığında, çocuklarda uyku problemlerinin ve nedenlerinin tanınarak uyku düzeni sağlanması çok önemlidir. Bu amaçla ekran medya aygıtları ile yiyecek ve içecek konusunda özenli davranılmalıdır. Çocuklar mümkün olduğu kadar anne ve babasının yanında uyumamalı, hayatın ilk anlarından itibaren çocuk ve ergenlere iyi bir uyku sağlanmalıdır. Sağlıklı uykunun obeziteyi engellediğini gösteren çalışmalar mevcuttur, bununla birlikte çalışmamızda uyku bozukluğu ve obezite arasında ilişki saptanmamıştır. Fazla kilolu ve obez çocuklar üzerinde yapılacak ulusal düzeyde daha büyük ölçekli çalışmalar ile obezite ve uyku bozukluğu arasındaki ilişki daha açık bir şekilde ortaya konularak, politika yapıcıların dikkati bu konuya çekilebilir ve bu sayede uyku bozukluğunu önleyecek müdahalaler ile çocukluk çağı obezitesinin önüne geçilebilir

Etik

Etik Kurul Onayı: Araştırma öncesi Hatay Dörtyol İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü’nden gerekli izinler ve Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi Girişimsel Olmayan Klinik Araştırmalar Etik Kurulu’ndan 14.01.2021 tarih ve 17 numaralı karar ile etik onay alınmıştır.

Çıkar Çatışması: Yazarlar tarafından çıkar çatışması bildirilmemiştir.

Finansal Destek: Yazarlar tarafından finansal destek almadıkları bildirilmiştir.